Kasteel Gekrakeel: van sensationele vondst naar grote tragiek

Amsterdam bestaat 750 jaar, maar dat had zomaar 850 jaar kunnen zijn. De opgraving van een mysterieuze ruïne die het overblijfsel van kasteel van de Heren van Amstel leek te zijn, zorgde voor vraagtekens bij de leeftijd van de stad, landelijke krantenkoppen, tienduizend nieuwsgierige dagjesmensen en uiteindelijk de nodige tragiek en een onopgelost mysterie. Filmmaker Leo de Boer maakte er de NH-documentaire Kasteel Gekrakeel over.  Februari 1994 stuitten archeologen op een vondst waar ze tot die tijd alleen van konden dromen. Midden in het drukke centrum van Amsterdam ontdekte de groep, onder leiding van stadsarcheoloog Jan Baart, tijdens de graafwerkzaamheden voor een parkeergarage voor de ABN bij puur toeval een rij geelgekleurde steentjes. Fundamenten, zo bleek. En niet zomaar fundamenten, het zou gaan om de overblijfselen van het kasteel van de Heren van Amstel gebouwd door Gijsbrecht van Aemstel.  Dat de muur bijzonder was bleek een understatement. Tot die tijd werd aangenomen dat het kasteel van de Heren van de Amstel in Muiden of Ouderkerk aan de Amstel had gestaan. Maar dat niet alleen: Amsterdam zou door de vondst van de stenen constructie bijna een eeuw ouder zijn dan gedacht. Onder andere AT5 pakte groot uit en de gemeente had plannen voor een hypermodern archeologisch museum, dat 40 miljoen gulden moest gaan kosten. Groot nieuws Filmmaker Leo de Boer herinnert zich die tijd nog goed. "Het was groot nieuws en de landelijke pers besteedde er aandacht aan. Tienduizenden mensen kwamen kijken bij de bouwput." Voor De Boer persoonlijk was er meer aan de hand. Als kind liep hij regelmatig met zijn vader naar de Joodse begraafplaats in Ouderkerk. Bijzondere jeugdherinneringen voor de filmmaker, en het kasteel sprak altijd tot zijn verbeelding, "Ik was opgegroeid met televisieseries als Floris of Ivanhoe, over ridders in hun perfecte kastelen. Voor mij was het vooral persoonlijk, ik dacht: dat kan helemaal niet. De plek in Ouderkerk voelde voor mij als gewijde grond." Tekst loopt door onder de foto. Bijna dertig jaar later besloot De Boer toch weer in de materie te duiken en interviewde voor de documentaire archeologen die aan de opgravingen hadden deelgenomen. Beelden in de documentaire laten zien hoe de archeologen destijds op ingenieuze wijze onder winkels in het centrum groeven, en de klanten in de winkels boven hen zelfs konden horen.  Wassen neus De Boer snapt de aandacht voor de stenen overblijfselen wel. "Kijk, Amsterdam is een heel jonge stad. Met alles wat Amsterdam iets ouder maakt, is de stad dolblij. Het is een soort competitie met oudere steden." Hij herinnert zich de krantenkoppen nog: de stad zou ouder zijn en het kasteel zou dat bewijzen. Iets wat door onder andere onderzoek naar hout in de structuur toch niet het geval bleek.  "Het was een wassen neus en het verhaal werd tegengehouden door de werkelijkheid", zegt hij. "Maar dat wilden archeologen niet horen. Dat werd hard uitgespeeld, en dat vind ik interessant." Ondanks bewijsmateriaal hield stadsarcheoloog Baart lang vast aan zijn bevindingen: dit moest en zou het kasteel van de Heren van Amstel zijn. Het enthousiasme van de archeoloog spat van hem af op de nieuwsbeelden in Kasteel Gekrakeel. 'Tragiek', omschrijft De Boer Baarts houding. "Hij bleef het maar zeggen, terwijl iedereen hem meelijwekkend aankeek." Tijd en geld Daar ging Baart volgens de documentairemaker bovendien voorbij aan het feit dat er wel degelijk een heel bijzondere vondst was gedaan. "Het bleef het oudste gebouw van de stad en daar kun je best trots op zijn." Uiteindelijk nam Baart volgens De Boer zijn woorden terug. Maar hij snapt wel dat de archeoloog zijn claim volhield. "Alle lichten gaan op groen als je zegt dat het om het kasteel van de Heren van Amstel gaat. Daar wordt tijd en geld voor beschikbaar gesteld. Een stenen muur komt op pagina acht, dat kasteel staat op de voorpagina's van het landelijke nieuws."  Tekst gaat door onder de foto.  Kasteel Gekrakeel is volgens De Boer óók het rise and fall-verhaal over Jan Baart. "Was dit het kasteel geweest, dan was hij wereldberoemd geworden." Wat de vondst wél was: dat is nog altijd onduidelijk. "Mensen werden doodziek van de ruzies en onderlinge verhoudingen, daar is het kasteel het grootste slachtoffer van geworden. Dat ligt weer onder zand en kleikorrels onder het drukste, duurste gebied van Amsterdam. Voordat daar weer onderzoek wordt gedaan, moet er echt gelegenheid toe zijn." Onafgerond verhaal De stenen constructie zou ooit zijn gebouwd door Floris de Vijfde, maar het is onduidelijk of het überhaupt is voltooid, of dat het altijd bij die stenen muur is gebleven. De Boer: "Het verhaal eindigde met een sisser en er ging - letterlijk - zand over. Ook dat is de tragiek: er is nu niets meer te zien. Het blijft het oudste gebouw van Amsterdam, maar het is archeologisch nooit afgerond. Het verhaal is nog lang niet af."