UvA-rector over samenwerkingen Israël: "Oorlog moet niet hier worden uitgevochten"

Het College van Bestuur (CvB) van de UvA staat inmiddels bijna een jaar lijnrecht tegenover demonstranten. "Schort de banden met Israëlische universiteiten op", zo luidt de boodschap van docenten, studenten en andere mensen die demonstreren en bezetten. Drie universitaire Israëlische samenwerkingen liggen bij deze activisten onder een vergrootglas, maar hoe staat het daar nu precies mee en waar gaat dat heen? We spreken rector Peter-Paul Verbeek. Het Spui werd afgelopen maand opnieuw het toneel van protest tijdens een bezetting van het Maagdenhuis. De reden: een week daarvoor sprak de Universiteit van Amsterdam (UvA) zich uit over de opgezegde samenwerking met de Hebrew University of Jerusalem. Ze houden de optie open om in de toekomst opnieuw te kijken naar een samenwerking, nadat ze daar op advies van een onafhankelijke interne commissie mee stopten.  Dat schoot bij meerdere pro-Palestinademonstranten in het verkeerde keelgat: "De opzegging is voor de bühne", "hoe kun je überhaupt samenwerken met een land dat genocide pleegt" en "het duurt inmiddels al anderhalf jaar, waarom gebeurt er niks?" kwamen langs. Rector Peter-Paul Verbeek legt uit dat er wel degelijk schot in de zaak zit. Waarom is uiteindelijk besloten de samenwerking met Hebrew University stop te zetten? Rector Peter-Paul Verbeek: "De termijn van de afgelopen vijf jaar liep af, daar was dus geen uitstel voor mogelijk. Er is door een onafhankelijke commissie hard gewerkt aan een nieuw kader dat kans op schending van mensenrechten toetst. De conceptversie daarvan was in december af en op basis daarvan is de Hebrew University getoetst. De universiteit had programma's met het Israëlische leger lopen en een docent werd ontslagen door kritiek op de universiteit. Daardoor zouden wij nu dus mogelijk bijdragen aan de oorlog als we daar studenten heen sturen." "Het tijdelijke kader is ook toegepast op drie andere urgente samenwerkingen met universiteiten in China en Hongarije. Daar liep de termijn ook af of werden er nieuwe EU-regels opgesteld waardoor er niet langer gewacht kon worden.  Is er kans dat die samenwerking wordt hervat, zoals mensen denken? "We kunnen de uitwisseling hervatten als we maatregelen kunnen treffen waardoor we niet meer onbedoeld betrokken kunnen raken bij oorlogsgeweld. We gaan de komende tijd rustig kijken of dat mogelijk is. Misschien kunnen we de studentuitwisseling wel beperkten tot een aantal vakgebieden die minder risico geven op mensenrechtenschending, zoals archeologie en kunstgeschiedenis. En los hiervan kunnen onderzoekers altijd nieuwe onderzoekssamenwerkingen bedenken. Als daar toevallig een wetenschapper van Hebrew bij betrokken is wordt ook dat opnieuw voorgelegd aan de commissie." De UvA werkte met drie universiteiten samen in Israël: de bovengenoemde Hebrew University, de Tel Aviv University en de Ben-Gurion University. Dat gaat om studentuitwisseling van ongeveer een tiental per uitwisseling, dat aantal staat niet altijd vast. Stap voor stap Naast deze universiteitsbrede uitwisseling, zijn er ook nog enkele losse onderzoekssamenwerkingen waarbij UvA-wetenschappers en Israëlische wetenschappers in één onderzoeksteam samenwerken. "Toevallig", zo noemt de rector het. Deze samenwerkingen liggen veel minder onder vuur. "Daarbij gaat het om thema's die helemaal niets met het land en de oorlog te maken hebben." Waarom wordt de uitwisseling met de Tel Aviv University en de Ben-Gurion University dan niet ook direct getoetst? "De samenwerkingen met de andere universiteiten zijn nog niet aan het einde van hun termijn, dus hoeven minder snel te worden beoordeeld. Daarvoor wachten we dus op een definitief toetsingskader van de onafhankelijke commissie die samenwerkingen met derden beoordeelt." Maar volgens actievoerders moet je niet wachten tot de termijn afloopt en is het ook een symbool om het toetsen urgent te noemen.  "Ik ben het ermee eens dat we snel moeten handelen, maar dat het ook heel zorgvuldig moet. De urgentie zit hem niet in of we het wel of niet belangrijk vinden, maar de nadruk ligt altijd op academische vrijheid en die moet niet ten onrechte op het spel worden gezet. Als je onderzoekers boycot die veel van onderzoeksonderwerpen afweten, dan beperk je de kennis die je kunt gebruiken dus. Terwijl er misschien wel hele bruikbare informatie bij die mensen ligt."  De studentuitwisseling met Ben-Gurion is op dit moment niet van kracht omdat er eind 2023 niet is verlengd vanwege organisatorische redenen na de start van de oorlog. Als er een nieuwe overeenkomst wordt gesloten in de toekomst, wordt die gecheckt door een onafhankelijke commissie, maar er is dus niet door de UvA zelf besloten om die "banden te verbreken", zoals de activisten het verwoorden.  Dat gebeurt op basis van een beoordelingskader. Dat kader is een manier om te controleren of samenwerkingen met universiteiten wel ethisch verantwoord zijn. Al jarenlang bestaat zo'n kader, maar dit wordt stukje bij beetje aangescherpt. Zo werd er al gekeken naar kennismisbruik en schade aan het milieu (bijvoorbeeld bij fossiele energie). Nu wordt daar dus ook schending van mensenrechten aan toegevoegd. Iedere samenwerking kan worden getoetst door de commissie, bij risicovolle samenwerkingen is dit verplicht. Zorgvuldigheid kost tijd De commissie bestaat uit mensen van iedere UvA-faculteit. Maar per samenwerking wordt gekeken welke deskundigen erbij betrokken moeten worden om een goed oordeel te kunnen vellen. Rector Verbeek is voorzichtig als hij het over de commissie heeft: "Zij willen niet met hun naam bekend worden, want dan is er de kans dat ze net als ikzelf persoonlijk worden belaagd." Het opstellen van nieuwe beoordelingscriteria duurt al bijna een jaar, waarom kost dit zo veel tijd? "Het was heel veel werk. Zo moet een kader langs heel veel organen: onder andere de studentenraad, ondernemingsraad, universitaire onderzoekscommissie en de onderwijscommissie. Het kader is er omdat je steeds nieuwe manieren ontdekt waarop wetenschap die we verrichten een negatieve impact kan hebben op de wereld. Maar vrije wetenschap is het belangrijkste." "Sommige activisten praten over banden met de universiteit doorsnijden. Maar het kader wil geen hele instellingen of landen boycotten, alleen concrete samenwerkingen. Dat het zo veel tijd kost laat ook zien dat we belang hechten aan vrije wetenschap. Als je die aantast sloop je de universiteit en uiteindelijk de democratie. Want die valt of staat met de mogelijkheid open van gedachten te wisselen en kritiek te uiten. De oorlog moet niet hier worden uitgevochten." Wanneer ligt er een beoordeling en besluit voor samenwerkingen met de Tel Aviv en Ben-Gurion University? "Dat weet ik niet, dat ligt aan die onafhankelijke commissie. Ik denk kort na de zomer, in ieder geval snel. Het kan dat de commissie bij de ene samenwerking meer deskundigen nodig heeft dan bij de andere." Snapt u dat er mensen zijn die de term 'snel' niet meer geloven na deze anderhalf jaar? "Ik begrijp de urgentie die mensen voelen en alle boosheid over de situatie die zich in Palestina afspeelt. Maar tegelijkertijd is het zo iets ingewikkelds. De woede is heel begrijpelijk, maar die moet je eigenlijk vooral uiten naar de mensen die over de invloed van Nederland op Israël gaan, Den Haag dus." De afgelopen maanden zijn de eisen van bezetters en demonstranten meermaals aangescherpt. Het begon op 6 mei 2024. De eisen van toen: het verbreken van banden met Israël en transparantie over welke samenwerkingen met Israël de UvA allemaal heeft. Daarnaast eisten de bezetters op Roeterseiland een nieuw beleidskader voor samenwerkingen om relaties tussen de UvA en andere universiteiten te kunnen beoordelen en een stop op het investeren in Israël. Over dat laatste is de rector kort en bondig: "Er zijn geen directe geldstromen van of naar Israëlische instituties." Er moesten daadwerkelijk samenwerkingen gestopt worden, eisten actievoerders. Uiteindelijk werd begin afgelopen maand dus één samenwerking opgezegd, maar ook dat was voor protestvoerders niet voldoende: "Totdat alle banden zijn verbroken gaan we door." Maar ook aan de andere kant van de discussie krijgt de UvA kritiek. Nadat de samenwerking met Hebrew University werd opgezegd, leverden tientallen oud-studenten van de UvA hun bul in als protestactie tegen het opschorten van die uitwisseling. Stel dat u als College van Bestuur wel ingaat op alle eisen en daadwerkelijk stopt met welke manier van samenwerken dan ook met Israëlische universiteiten. Denkt u dat dat een verschil maakt voor de situatie in Gaza? "Nee, dat denk ik niet. Je kunt je afvragen of de regering in Nederland zich die vraag niet moet stellen in plaats van wij. Op verzoek van de overheid werd in 2022 bijvoorbeeld een boycot opgelegd op universiteiten in Rusland. Dat kunnen zij als ze dat willen, maar wij doen dat zelf niet." Denkt u dat het doel waarvoor wordt gedemonstreerd dan op de verkeerde locatie wordt uitgesproken? "Dat denk ik wel, ja. Om een boycot op Israël te laten gebeuren moeten ze op het Malieveld gaan staan, niet op het Spui." Verwacht u dat de rust zal terugkeren wanneer u en de andere leden van het College van Bestuur een beoordeling hebben liggen van deze samenwerkingen? "Zo lang er oorlog blijft zal er ook boosheid zijn, daar verandert ons besluit waarschijnlijk helemaal niets aan. En zo lang de UvA een plek blijft om boosheid te botvieren, gaat het niet rustig worden voor die groep mensen. Maar ik denk wel dat bij een grote groep mensen aan de UvA het vertrouwen dan groeit dat er zorgvuldig en secuur wordt geoordeeld. Dat hoop ik, dat verwacht ik zelfs."